Coğrafiya xəritələri tədris prosesində geniş istifadə olunur. Bunun üçün təsvir edilən ərazilərdə xəritənin üzərində obyekt və hadisələrin sayı nisbətən az olur, bəziləri sadə formada verilir. Bütün tədris prosesində coğrafiya xəritələrindən istifadə etmək vacibdir. Xəritələr mövzuların dərk edilməsi üçün əyani vasitələrdən biridir.

Coğrafiya xəritələri informasiyaların saxlanması, qorunması və ötürülməsi üçün mühüm vasitədir. Bu informasiyaları daim yeniləmək mümkündür. Bu isə xəritələrdən istifadə etmək imkanlarını genişləndirir.

Dövrümüzə qədər gəlib çatan ən qədim xəritə Qədim Misirdə papirus üzərində çəkilmişdir (b.e.ə. 1160- cı il). Onun üzərində Nil çayının sağ qolunun (Vadi-Hamamət) quruyan bir hissəsi (15 km ərazi) verilir. Burada kəndlərin və təpələrin adı, daş karxanalar təsvir olunur.

Coğrafiya xəritələrinin rolu böyükdür. Xəritələr coğrafi biliklərin ən mühüm mənbəyidir. Xəritələrin köməyi ilə ərazi haqqında məlumat əldə edilir, təbiətdə baş verən hadisə və proseslər öyrənilir, coğrafi obyektlərin yeri müəyyən edilir. İnsanların gündəlik həyatında coğrafiya xəritələri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xəritələrdə informasiyaların verilməsi, biliklərin əldə edilməsi imkanları onların miqyası ilə yanaşı, məqsədindən, məzmunundan, təsvir edilən ərazilərin sahəsindən də asılıdır.

Tədris xəritələrində coğrafi obyekt və hadisələr xüsusi olaraq seçilir. Ona görə yalnız ən vacib olanları göstərilir. Bu zaman, əsasən, fiziki, siyasi və kontur xəritələr daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Yer səthini təsvir etmək üçün coğrafiya xəritələrindən geniş istifadə olunur. Coğrafiya xəritələrində plandan fərqli olaraq, yerin bütün səthini və ya onun böyük hissələrini görə bilərsiniz. Məsələn, fiziki xəritələrdə dağlar, düzənliklər, dənizlər, çaylar, bəzən faydalı qazıntıların yerləşməsi əks etdirilir. Ölkələri, onların sərhədlərini, paytaxtlarını əks etdirən xəritələr siyasi xəritələr adlanır. Fiziki və siyasi xəritələrlə yanaşı, xüsusi bir növ kontur xəritələr də var. Kontur xəritələrdə yalnız coğrafi obyektlərin sərhədləri və dərəcə toru göstərilir. Bu cür xəritələrdən istifadə etməklə coğrafi obyektlər öyrənilir və onlar müstəqil olaraq qeyd edilir.

Bu gün insanların fəaliyyətinin bütün sahələrində plan və xəritələrdən istifadə olunur. Onların üzərində obyekt və hadisələr müxtəlif ölçülərdə təsvir olunur. Xəritələrdə obyektlərin qarşılıqlı vəziyyəti və yerləşməsi aydın görünür. Eyni bir ərazinin fiziki xəritəsini iqlim, torpaq, sənaye, kənd təsərrüfatı, əhalinin sıxlığı xəritələri ilə müqayisə edək. Bu zaman kənd təsərrüfatının iqlim, su obyektləri və torpaqdan asılı olduğu görünür. Əhalinin yerləşməsi isə relyef, su obyektləri, atmosfer yağıntıları və temperaturun paylanmasından asılı olaraq dəyişir.

Hava proqnozu, təbiətin mühafizəsi işlərində, tikinti layihələrinin hazırlanmasında xəritələrin əhəmiyyəti böyükdür. Əlverişli istiqamətlərdə yollar çəkilməsi, bu zaman torpaq daşınması işlərinin həcminin müəyyən edilməsi, lazım gəldikdə tunellər çəkilməsi xəritələr üzərində müəyyən edilir.

Plan və xəritələr üzərində hesablama aparılır. Hərbi əməliyyatların aparılması zamanı qoşunların yerləşdirilməsi və hərəkət istiqaməti əvvəlcə topoqrafik xəritələr üzərində çəkilir.

Faydalı qazıntıların axtarışı, meliorasiya işləri aparılması və coğrafiyanın tədrisini xəritəsiz təsəvvür etmək olmaz. Təyyarələr və gəmilər xəritələrə görə hazırlanmış xüsusi marşrutlarla hərəkət edir.

Ərazilərin mənimsənilməsi prosesində ilk növbədə xəritələr tərtib edilir. Sonra onun əsasında yaşayış məntəqələrinin, təsərrüfat obyektlərinin və yolların salınması yerləri müəyyən edilir. Ona görə də “xəritələr coğrafiyanın ikinci dili və əsas istiqamətləndiricisi hesab olunur”.

Əksər hallarda xəritələrdə bir mövzu üzrə yaxın olan bir neçə proses və hadisələr təsvir olunur. Təbiətdə və cəmiyyətdə müşahidə edilən proseslərin xəritəyə köçürülməsi onlar arasında əlaqə qurmağa, inkişafı izləməyə, nəticələr çıxarmağa imkan verir. Toplanmış məlumatların xəritəyə köçürülməsi zamanı müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Məsələn, torpaq ehtiyatlarından istifadə, onların ərazi üzrə paylanması haqqında informasiyaların toplanması, xəritələr üzərinə köçürülməsi və təhlili lazım gəlir. Xəritələrə məlumatlar xüsusi şərti işarələrin köməyi ilə köçürülür, legendadan (şərti işarələrə verilən izah) istifadə olunur.

Tədris və praktik işlərdə geniş istifadə edilən fiziki-coğrafi xəritələrdə ərazilərin mütləq

Sinoptik xəritə

hündürlüyü göstərilir. Bu xəritələrdə faydalı qazıntıların yerləşməsi, dövlət sərhədləri, hidroqrafik şəbəkə, nəqliyyat yolları, şəhər yaşayış məntəqələri təsvir olunur.

Gündəlik həyatda və təsərrüfat işlərində xüsusi əhəmiyyəti olan xəritələrə sinoptik, torpaq ehtiyatları, ekoloji və s. xəritələri aid etmək olar. Bir və ya bir neçə sutka üçün tərtib edilən sinoptik xəritələrdə atmosfer yağıntılarının növü, buludluluq, alçaq və yüksək

Təsərrüfat əhəmiyyətinə görə topoqrafik plan* xüsusilə seçilir. Topoqrafik plan - 1: 2000 və daha böyük miqyaslarda tərtib edilir. Onlardan mühəndis qurğularının, texniki layihələrin hazırlanması və tikintisində istifadə edilir. O, faydalı qazıntıların çıxarılması, şəhər təsərrüfatı işlərinin görülməsi zamanı da əhəmiyyətlidir.

Topoqrafik planda kiçik ərazilər təsvir olunduğuna görə mükəmməl verilir. Ona görə də ərazi planlaşdırılması işlərində onların əhəmiyyəti böyükdür.

Yer səthinin fotoşəkillərlə təsviri. Bu təsvir formasının hazırlanması üçün təyyarələrə və ya kosmik gəmilərə xüsusi aparatlar quraşdırılır. Bu aparatların köməyi ilə müəyyən məsafədən ərazinin fotoşəkilləri çəkilir, sonra onlar birləşdirilir. Bu şəkillərə əsasən dağların, düzənliklərin, bitki örtüyünün, su hövzələrinin, yolların, yaşayış məntəqələrinin yerləşdiyi ərazi müəyyən edilir.

Kosmik şəkillər. Kosmik aparatlar nə qədər yuxarıda uçursa, Yer səthinin daha geniş ərazisini əhatə edən şəkillər çəkilir. Onların əsasında Yerin iri relyef formaları olan dağlar, düzənliklər, okean və dənizlərin xəritələri hazırlanır. Kosmosdan çəkilən şəkillər təsərrüfat işlərində də geniş istifadə olunur. Onların köməyi ilə kənd təsərrüfatı əkinləri, meşələr, onlarda baş verən yanğınlar, su hövzələrinin ekoloji vəziyyəti, çirklənmələr, təhlükəli təbiət hadisələri üzərində müşahidələr aparılır.

Qlobus. Yer kürə formasında olduğuna görə materiklər və okeanlar, adalar, dağlar və düzənliklərin yerləşməsi haqqında onun modelini göstərən qlobus üzərində daha dəqiq təsəvvür əldə etmək olur.

Qlobus – Yerin kiçildilmiş modelidir. Qlobus latın sözü olub, – kürə deməkdir. Yerin ölçülərini təyin etmək üçün qlobusdan istifadə olunur. Qlobusun üzərində materiklər, okeanlar, dövlətlər, adalar, çaylar yer səthində olduğu kimi təsvir olunur. Qlobus üzərində fiziki və siyasi xəritələr verilir. Ən qədim kürə şəklində Yerin modelini yunan alimi, Aristotelin davamçısı, maloslu Kratos b.e.ə. 150-ci ildə hazırlamışdır. Lakin Yerin bu modeli bizə gəlib çatmamışdır. Yer kürəsinin qlobusu (“Relyef qlobusu”) X əsrdə özbək alimi Əl-Biruni tərəfindən hazırlanmışdır. Əl-Biruninin qlobusunun diametri 5 m-ə yaxın olmuşdur. Dünyada ən qədim qlobuslardan biri “Ulduzlu səmanın qlobusu” azərbaycanlı alim Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi altında, XIII əsrdə Kəriməddin Səlmas tərəfindən Marağa rəsədxanasında hazırlanmışdır.

M. Behaymın qlobusu

Şəkildə gördüyünüz qlobusun 1504-cü ildə hazırlanması ehtimal olunur. Qlobus iki dəvəquşu yumurtasının alt hissələrinin qabığının birləşdirilməsi nəticəsində ərsəyə gəlmişdir. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, qlobus İtaliyanın Florensiya əyalətində hazırlanmışdı, çünki onun üzərində olan yazılar (71 yazı) latın əlifbası ilə yazılıb. Qlobusun üzərində Köhnə Dünya ilə yanaşı, Amerika qitəsi də təsvir olunub.

Avropada isə bizə gəlib çatan ilk qlobusu (“Yer alması qlobusu”) 1492-ci ildə alman alimi Martin Behaymhazırlamışdır. M.Behaym qlobusu hazırlayarkən Ptolomeyin xəritələrindən və Portuqaliya ekspedisiyalarının məlumatlarından istifadə etmişdir. M.Behaym tərəfindən hazırlanan qlobus hazırda Nürnberq şəhərində yerləşən Alman Milli Muzeyində saxlanılır.

Müasir qlobuslar coğrafi baxımdan qədim dövr və orta əsrlərdə olan qlobuslardan çox fərqlənir. Çünki əvvəlki qlobuslarda o dövrlərdə kəşf olunmamış ərazilər göstərilmirdi. İndiki qlobuslarda isə hər bir ərazi dəqiqliyi ilə təsvir edilir.
                      Aygün Qurbanova