Məhəlldə cəhət təyini.Azimut

Yazar
25-avq-2024, 17:32
29 Baxış

Səyahətə və uzunmüddətli səfərə çıxan ekspedisiya üzvləri getdiyi istiqaməti bilmədən son məntəqəyə çata və ya geri dönə bilməzlər. Hərəkətin istiqaməti isə üfüqün cəhətlərini dəqiq təyin etməklə müəyyən olunur.

Üfüq – açıq yerdə, düzənlikdə və ya dənizdə ərazinin gözlə görünən hissəsidir. Onun kənarlarında sanki səma yer səthi ilə birləşir. Bu xətt üfüq xətti hesab edilir. Açıq havada insan ətrafda 4 km-ə qədər məsafəni görə bilir. Hündürlük artdıqca üfüqün görünən hissəsi genişlənir. Üfüqdə hansı istiqamətə hərəkət etmək lazım gəldiyini təyin etmək üçün onun cəhətlərini bilmək lazımdır.

Üfüqün cəhətləri – üfüqdə istiqamətin təyin olunması üçün istifadə edilən tərəflərdir. Üfüqün dörd əsas cəhəti vardır – şimal, cənub, şərq və qərb. Üfüqün əsas cəhətləri ilə yanaşı, istiqamətin daha dəqiq təyin edilməsi üçün aralıq cəhətlər də istifadə olunur. Onun aralıq cəhətlərinə şimal-şərq, şimal-qərb, cənub-şərq, cənub-qərb aiddir. Üfüqün cəhətlərini təyin etmək üçün adətən əvvəlcə şimal-cənub istiqaməti müəyyən olunur. Daha sonra, şimal istiqamətinə əsasən üfüqün digər istiqamətləri təyin edilir. Sadə üsullardan biri Günəşin çıxması və günorta vaxtı üfüqdə olan vəziyyətinə əsasən təyin olunmasıdır.

Üfüqün əsas və aralıq cəhətləri

Sağ əlimizi Günəş çıxan tərəfə yönəltsək, bura şərq istiqaməti olur. Bu halda sol tərəfdə qərb, qabaqda şimal, arxada cənub istiqaməti olduğunu təyin etmək olar.

Üfüqün cəhətlərini təyin etmək üçün digər üsullar da istifadə edilir.

Azərbaycanda gündüz saat 12.00-da Günəş cənubda müşahidə edilir, səhər Günəş şərqdə çıxır, axşam qərbdə batır.

Ən sadə cəhət təyinetmə üsulu isə kompasdan istifadədir. Kompas – üfüqün cəhətlərinin təyin olunması üçün istiqaməti göstərən cihazdır. Kompasın əqrəbi hər zaman şimal və cənub istiqamətlərini göstərir. Kompasdan gəmiçilik (naviqasiya), hava nəqliyyatı (aviasiya), hərbi işlərdə, eləcə də turist səfərlərində geniş istifadə olunur.

Şimal yarımkürəsi üçün

Qışda evlərin damının cənubunda, dərələrin şimal yamaclarında qar tez əriyir.

Günəş saatı – gündüzlər qnomon kölgəsinin istiqamətinin dəyişməsinə əsasən vaxtı təyin etmək üçün istifadə olunur.

Günün işıqlı vaxtlarında günəşli və buludsuz hava şəraitində üfüqin cəhətlərini təyin etmək çətin deyil. Üfüqün cəhətlərini qnomon adlanan alətlə təyin etmək olar. Qnomon uzunluğu 1 m olan bölgülü ölçü taxtasıdır. Gündüz saat 12.00-da Günəş cənubda olursa, Yerə şaquli basdırılmış qnomonun kölgəsi şimala tərəf yönəlir.

Qnomon

Azimut ərəb sözü olub, əs-səmt – istiqamət deməkdir. Azimut – şimala (Cənub yarımkürəsində cənuba) olan istiqamətlə obyektə yönəlmiş istiqamət arasında qalan bucaqdır. Azimut saat əqrəbinin hərəkəti üzrə ölçülür, qiyməti 0°-360° arasında dəyişir. Məsələn, əgər obyekt müşahidəçidən şimalda yerləşirsə, azimutu 0° və ya 360°, şərqdə olarsa 90°, cənubda 180°, qərbdə yerləşirsə 270° azimuta malikdir.

Azimutun təyin edilməsi üçün kompasdan istifadə olunur. Bu işi yerinə yetirmək üçün kompas üfüqin cəhətlərinə görə səmtləşdirilməlidir. Şimal istiqaməti müəyyən edildikdən sonra azimut üzrə verilən istiqamət, məsələn, 40°-də yerləşən obyektin istiqaməti tapılır. Alınan bucağı göstərmək üçün nazik çubuğu 40° bucağı kompasın əqrəbini mərkəzi ilə birləşdirən xətt üzərində qoymaq tələb olunur.

İlk sadə kompas b.e.ə. III əsrdə Çində ixtira edilib. Həmin kompas qaşıq şəklində olmuş və maqnitli dəmirdən hazırlanmışdır. Qaşıq mis iynə ətrafında sərbəst hərəkət etmiş və daim cənubu göstərmişdir. XIV əsrin əvvəllərində italiyalı usta Flavio Jioyya kompası təkmilləşdirmişdi. O, kartondan hazırlanmış dairənin mərkəzində maqnit iynə quraşdırmışdı.

Kompasın əqrəbinin cənub istiqamətini göstərən hissəsinin qırmızı, şimal istiqamətinin tünd göy rənglənməsi qədim dövrdən qalan ənənədir. Qədim Assuriya təqvimində şimal Qara ölkə, Cənub Qırmızı, Şərq Yaşıl, Qərb Ağ ölkə adlandırılmışdır.

Kompasdan istifadə qaydaları.

Kompası hamar yerə qoymaq lazımdır.
Kompasa yaxın yerdə dəmir parçası olmamalıdır.
Əqrəbin dayanmasını gözləmək lazımdır.
Əqrəb şimalı göstərdikdə işə başlamaq olar.
Əqrəb səliqəli şəkildə şimala sürüşdürülür və verilən tapşırığın icrasına başlanılır.

Son illər mövqeyi təyin etmək üçün Qlobal Mövqetəyinetmə Sistemi

QMS-GPS) tətbiq edilir. Bu sistem ilk dəfə 1980-ci ildə ABŞ-da istifadə olunub. Peyk şəbəkələrindən ibarət olan sistem Yerə xüsusi siqnallar göndərir. Bu siqnallar xüsusi qurğularla (qəbuledicilər) qəbul edilir. QMS qəbuledicilərindən aviasiyada, naviqasiyada, gəmilərdə, avtomobillərdə, mobil telefonlarda istifadə olunur.

Aygün Qurbanova