Hava müəyyən miqdarda su buxarını özündə saxlaya bilir. Atmosferdə olan su buxarının miqdarı havanın rütubətliliyi adlanır. O, mütləq və nisbi rütubətlilik göstəriciləri ilə müəyyən edilir. 1m³havada olan suyun miqdarı mütləq rütubətlilik adlanır. İsti hava soyuq havaya nisbətən daha çox su buxarını saxlaya bilir. Ona görə mütləq rütubətlilik temperaturdan asılıdır, havanın temperaturu yüksəldikcə, 1m³ havada toplanan suyun miqdarı da artır.

Nisbi rütubətlilik havanın nə qədər su buxarı ilə doymasını göstərir və faizlə ölçülür. Havanın soyuması zamanı buxarlanan suyun maye hala keçməsinə kondensasiya deyilir. Hava qızaraq yuxarı qalxarkən, isti və soyuq hava qarşılaşdığı zaman soyuyur. İsti hava axını soyuq əraziyə gedərkən və ya soyuq hava isti sahəyə daxil olarkən də onun soyuması və kondensasiyası müşahidə olunur.

Formasına görə buludlar 3 əsas qrupda birləşir. Onlara laylı, topa və lələkli buludlar aiddir. Buludların hər birinin müxtəlif növlərə ayrılır. Onlar yer səthindən 2-3 km-dən 6 km-ə qədər və daha yuxarı qatlarda toplanır.

İsti hava tədricən soyuq havanın üzərinə hərəkət edir, yavaş-yavaş yuxarı qalxır. Bu zaman, laylı buludlar əmələ gəlir. Alçaq, boza çalan laylı buludlar səmanı örtərkən hava tutqun olur. Onların hündürlüyü 2 km-ə qədər qalxır, laylı-topa və laylı-yağış formaları ayrılır. Laylı- yağış buludlardan uzunmüddətli yağışlar və ya qar yağır. Bəzən geniş ərazilərdə laylı buludlar səmanı tamamilə örtür, Günəş görünmür. Ona görə belə vəziyyətdə qışda hava mülayim, yayda sərin keçir. Bəzən buludlarda laylar boz kölgəsi olan iri təpələr formasında görünür. Onlar laylı-topabuludlar adlanır. Həmişə rəngsiz olur, ağ rəngdə görünür, günəş şüaları keçə bilmədiyinə görə aşağı hissəsi sıx və tünd rəngli olur.

Yazda, yayda və payızda yer səthi çox qızır və buxarlanan suyun miqdarı artır. Qızmış yer səthindən yuxarı qalxan güclü hava axını ilə birlikdə su buxarı 2-3 km və daha yuxarı qalxır. Nəticədə topa buludlar əmələ gəlir. Hava axını sürətlə yuxarı qalxarkən topa buludlar 10 km-ə qədər yüksələ bilir. Əmələ gələn buludlar tünd rəngdə olub, səmanı tamamilə örtür. Onlar topa-yağış buludları adlanır, leysan yağışlarının və dolunun yağmasına səbəb olur.

Lələkli buludlar 6000 m-dən yüksəkdə əmələ gəlir. Hava soyuq olduğu üçün lələkli buludlar kiçik buz kristallarından ibarətdir. Troposferin yuxarı qatlarında əmələ gəlir, nazik təbəqələr formasında olur. Günəşli günlərdə səmada səpələnmiş halda, göz qamaşdıran ağ liflər və ya lələklər formasında görünür. Lələkli buludlar yağıntı vermir, bəzən havanın soyuqlaşmasının əlamətlərini göstərir.

Səmanın buludlarla örtülmə dərəcəsi buludluq adlanır. Buludluq 10 bal və ya faizlə ölçülür (1 bal = 10%). Nefoskop adlanan cihazla buludların sürəti və hərəkət istiqaməti müəyyən edilir. Buludlar yağıntıların növünü, havanın qızıb-soyumasını müəyyən edir. Yer səthinin geniş ərazilərində buludlar üzərində müşahidələr kosmik gəmilərdən və meteoroloji peyklərdən aparılır. Alınmış məlumatlar hava proqnozu üçün istifadə olunur.

Hava istənilən qədər su buxarını, buludlar su damcılarını və buz kristallarını özündə saxlaya bilməz. Yuxarı qalxan və kondensasiya olunaraq suya çevrilən damcıların, bəzən buz kimi yığılan kristalların ölçüləri böyüyür. Müəyyən vaxtdan sonra onlar Yer səthinə düşür və atmosfer yağıntılarını əmələ gətirir. Əraziyə kənardan rütubətli hava axınlarının daxil olması və ya isti havada buxarlanan suyun çoxalması buludlarda rütubətin artmasına və yağıntıların düşməsinə səbəb olur.

Buludlardan yer səthinə yağıntılar yağış, qar və dolu formalarında düşür. Onlara atmosfer yağıntıları deyilir.

Yağış. Buludlar su damcılarından və buz kristallarından təşkil olunur. Yuxarı qalxan hava axınları onların yerə düşməsinə imkan vermir. Aşağı-yuxarı hərəkət edərkən onlar havada olan su buxarını özünə birləşdirməklə tədricən böyüyür. Nəticədə ölçüləri böyüyən damcılar yağışa çevrilir. Buludların əmələ gəldiyi yüksəklikdən, ilin fəslindən, yer səthinə yaxın temperatur və rütubətlik şəraitindən, kənardan gələn rütubətli hava axınlarının xarakterindən asılı olaraq, yağıntıların müxtəlif növləri əmələ gəlir. Düşmə xarakterinə görə aramsız-narın, çiskin və leysan yağıntı formalarına ayrılır.

Şeh	Duman	Qar
Buxar		Dolu
Qırov	Yağış	Buz

Yağıntıların formaları

Himalay dağlarının cənubunda yerləşən Hindistanın Çerapunci şəhərində ildə orta hesabla 11000-12000 mm yağıntı düşür. Ayrı-ayrı illərdə bu məntəqəyə düşən yağıntıların miqdarı daha çox olur. 1861-ci ildə Çerapunci rayonunda rekord miqdarda -22980 mm yağıntı düşməsi qeydə alınmışdır. 1994-cü ildə bu əraziyə düşən yağıntıların miqdarı daha çox - 24500 mm olmuşdur.

Qar. Qışda havanın temperaturu yer səthinə yaxın 0°C-dən aşağı olduqda buludlarda toplanan su damcıları qar dənələrinə çevrilir. Ona görə yağıntı qar şəklində düşür. Havada əmələ gələn qar dənələrinin quruluşu heç vaxt bir-birinə oxşamır.

Qütblərə yaxın yağan qar bir neçə ay yerdə qalır. Azərbaycanda yağan qar bir neçə günə əriyir və daimi örtük əmələ gətirmir. Böyük Səhrada isə, demək olar ki, qar yağmır.

Qar dənələri

Qar qışda torpağı donmağa qoymur, burada olan həşəratları və digər canlı orqanizmləri şaxtadan qoruyur. Qar tədricən əridiyinə görə çox hissəsi torpağa hopur, onun rütubət ehtiyatını artırır. Ona görə yazda torpağın məhsuldarlığı yüksək olur. Dağlarda yağan qar çayları qidalandıran əsas su mənbələrindən biridir.

Dolu. Özü ilə birlikdə su buxarını yuxarı qaldıran hava axınının gücü və sürəti yer səthinin qızması dərəcəsindən asılıdır. Havanın qızmağa başladığı yazda və yayın əvvəlində bir neçə gün davam edən qızmar havanın yuxarıya qalxan axınları əmələ gəlir. Bu dövrdə dağların orta və yüksək sahələrində havanın temperaturu hələ də aşağı olur. İki ərazi arasında yüksək temperatur fərqi havanın sürətlə qalxmasına səbəb olur. Bu zaman topa-yağış buludlar olan yüksəklikdə havanın temperaturu -10- 15°C olur və buz dənələri əmələ gəlir. Havada aşağı-yuxarı hərəkəti buz dənələrinin böyüməsinə təsir edir. Ağırlaşan dənələr yerə çatana qədər ərimirsə, dolu yağır.

Dolunun əmələ gəlməsi

Dolu yağması dağlarda və dağətəyi ərazilərdə müşahidə olunur. Onun yaranması yazda və yayın əvvəllərində tez-tez müşahidə olunur. Dolu kənd təsərrüfatı əkinlərinə ciddi ziyan vurur. Bu zaman əsən güclü külək və leysan yağışları da dağıntılara səbəb olur. Ona görə dolunun qabaqcadan xəbər verilməsi ilə onu əmələ gətirən buludların dağıdılması mümkündür.

Yer səthinə yaxın havadan düşən yağıntılar. Yağıntıların bir hissəsi yer səthinə yaxın sahələrdə əmələ gəlir. Onlara duman, şeh, qırov və sırsıra aiddir.

Axşamüstü və gecələr yer səthinə yaxın havanın temperaturu aşağı düşür. Ona görə də yuxarı qalxan hava axınları yaranmır. Belə vəziyyətdə su hövzələrindən, torpaq səthindən və bitkilərdən buxarlanan su aşağı qatlarda toplanır. Bu zaman havanın temperaturunun azalması nəticəsində su buxarının kondensasiyası baş verir və şeh əmələ gəlir. Bu proses nəticəsində yaranan su damcıları yağıntı formasında Yer səthinə, əşyalara, bitkilərin üzərinə çökür. Şeh, əsasən, yazın sonu və payızın əvvəllərində müşahidə olunur, çünki bu vaxtlarda gecə ilə gündüz arasında temperatur fərqi böyük qiymətlər alır.

Şeh

Gündüz havanın temperaturu müsbət, gecə mənfi olduqda, buludsuz, küləksiz şəraitdə havadakı su buxarı soyuq səthə təmas etdikdə su buxarı maye hala keçmədən birbaşa buz kristallarına çevrilir. Bu zaman qırov əmələ gəlir. Qırov payızın axırı, qışda və yazın əvvəllərində, havanın temperaturu 0°C-dən aşağı olduğu zaman yaranır. Əmələ gələn buz kristalları otlar, budaqlar, gölməçələrdə olan buz qatının üzərində toplanır.

Qırov

Sırsıra

Qışda havanın temperaturu 0°C-dən aşağı olduqda budaqlar, məftillər, sütunlar üzərində qalın buz qatının çökməsi nəticəsində sırsıra yaranır. Sırsıra Yer səthinə yaxın havanın temperaturu 0°C-dən -3°C-yə qədər (bəzən daha aşağı) olarkən, soyumuş yağış və ya duman damcılarının donması zamanı əmələ gələn bərk yağıntıdır. Sırsıra yüksək intensivliyə malik olan zaman təhlükəli olur, məftillər qırılır, budaqlar sınır, rabitə xətlərinin dirəkləri aşır.

               Aygün Qurbanova

Miq, sertifikasiya və abituriyent hazırlıqları üçün müraciət edə bilərsiniz.

Əlaqə: 0507689712