Məqalə

CİS ( Coğrafi informasiya sistemləri)

  • Yazar
  • 16-avq-2024, 13:33
  • 145 Baxış

CİS texnologiyaları daim inkişaf edir. Son illər ərzində coğrafi informasiya sistemlərindən istifadə edən istifadəçilər bu texnologiyaların proqram təminatlarından buludda və mobil cihazlar vasitəsilə istifadə oluna bilən alətlərə qədər təkamül etdiyinin şahidi olurlar. Müxtəlif sahələrdə məkansal verilənlərə olan təlabat, tətbiq sahəsinin genişlənməsi bu texnalogiyaların inkişafını zəruri edir.

CİS yer haqqında məlumat yaratmaq və idarə etmək üçün coğrafi texnologiyadan istifadə edir. Ən ciddi mənada bu termin coğrafi məlumatları birləşdirən, saxlayan, redaktə edən, təhlil edən, paylaşan və nümayiş etdirən istənilən informasiya sistemini təsvir edir. CİS proqramları istifadəçilərə əyləncəli məsələlər (istifadəçi tərəfindən yaradılmış axtarışlar) yaratmağa, məkan təfərrüatlarını qiymətləndirməyə, məlumatları, xəritələri və bütün bu funksiyaların mövcud nəticələrini dəyişdirməyə imkan verən resurslardır. Geoməkan resursları məlumatı öz yeri ilə bağlı qiymətləndirmək və bu detalların dəyərini və faydalılığını əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdıran tez tanınan xəritələrdə nəticələri təsəvvür etmək imkanı verir. 

CİS - məlumatların toplanması, saxlanması, emalı və nümayiş etdirilməsinə xidmət edən informasiya sistemlərinin bir növüdür. CİS-də coğrafi obyektlər (qitələr, ölkələr, şəhərlər, dağlar, düzənliklər, okeanlar, dənizlər və s.) haqqında geniş məlumatlar toplanılır.

Xəritələrin təhlili xeyli vaxt və zəhmət tələb edir. CİS-in köməkliyi ilə müəyyən bir ərazi haqqında dolğun məlumat almaq, məzmunu təbəqələr ilə göstərmək və müxtəlif xəritələri müqayisə etmək mümkündür. CİS müxtəlif tipli xəritələri elektron hala gətirir və ümumiləşdirir ki, bu da gələcəkdə onların istifadəsini asanlaşdırır.

CİS-də daha çox istifadə olunan kartoqrafik kompüter proqramları - Maplnfo Pro, Arclnfo (ESRI), MGE, GEO/SQLvə s-dir.


CİS-in tarixi 1854-cü ildə başlamışdır. Vəba İngiltərənin London şəhərini vurmuşdur. İngilis həkimi John Snow xəstəliyin baş verdiyi yerləri, yolları, əmlak sərhədlərini və su xətlərini xəritələməyə başladı. O, bu xüsusiyyətləri xəritəyə əlavə edəndə maraqlı bir şey baş verdi: O, su xətti boyunca vəba xəstəliyinə tez-tez rast gəlindiyini gördü. John Snowun vəba xəritəsi coğrafiya və ictimai sağlamlıq təhlükəsizliyini birləşdirən böyük hadisə idi. Bu, təkcə məkan təhlilinin başlanğıcı deyildi, həm də bütöv bir tədqiqat sahəsinin “Epidemiologiya – xəstəliyin yayılmasının öyrənilməsi” başlanğıcı idi. Bu günə qədər John Snow epidemiologiyanın atası kimi tanınır. John Snowun işi göstərdi ki, CİS problemin həlli vasitəsidir. Coğrafi təbəqələri kağız xəritəyə yerləşdirdi və həyat qurtaran kəşfi etdi. Coğrafi informasiya sistemləri sahəsi 1960-cı illərdə kompüterlər ilə başlamış və kəmiyyət və hesablama coğrafiyasının ilk anlayışları olaraq ortaya çıxmışdır. Daha sonra, Michael Goodchild-in rəhbərlik etdiyi Milli Coğrafi İnformasiya və Təhlil Mərkəzi, məkan təhlili və vizuallaşdırma kimi əsas coğrafi informasiya elmi mövzuları üzrə tədqiqatları rəsmiləşdirdi. Bu səylər coğrafiya elm dünyasına təkan verdi və CİS-in əsasını qoydu.

Rocer Tomlinsonun Kanada Coğrafi İnformasiya Sistemini başlatmaq, planlaşdırmaq və inkişaf etdirmək üzrə qabaqcıl işi 1963-cü ildə dünyada ilk kompüterləşdirilmiş CİS ilə nəticələndi. Kanada hökuməti Tomlinsona öz təbii ehtiyatlarının idarə oluna bilən inventarını yaratmağı tapşırmışdı. O, bütün əyalətlərdən təbii ehtiyat məlumatlarını birləşdirmək üçün kompüterlərdən istifadə etməyi nəzərdə tuturdu.

R.Tomlinson

GIS əsasən 5 komponentdən ibarətdir: Avadanlıq, Proqram təminatı, Məlumat, İnsanlar və Metodlar.

Aparat təminatı (Hardware)

CİS-in işləməsini təmin edən bütün kompüter və onun əlavə məhsulları apparat təminatı adlanır. Bütün sistemin ən vacib aləti kimi görünən kompüterlə yanaşı, periferik avadanlıqlara da ehtiyac var. Məsələn, printerlər, plotterlər, skanerlər, rəqəmsallaşdırıcılar, məlumat toplayıcılar kimi qurğular informasiya texnologiyaları alətləri kimi CİS üçün vacib sayıla bilən avadanlıqlardır. Bu gün bir çox CİS proqram təminatları müxtəlif aparatlarda işləyir. Mərkəzləşdirilmiş kompüter sistemlərindən stolüstü kompüterlərə, fərdi kompüterlərdən şəbəkə ilə təchiz edilmiş kompüter sistemlərinə qədər çoxlu müxtəlif növ avadanlıqlar mövcuddur.


Proqram təminatı (Software)

Proqram təminatı, başqa sözlə, kompüterdə işləyə bilən proqram, istifadəçiyə coğrafi məlumatların saxlanması, təhlili və nümayişi kimi ehtiyac və funksiyaları təmin etmək üçün yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilləri ilə həyata keçirilən alqoritmlərdir. Proqram təminatının əksəriyyətinin kommersiya şirkətləri tərəfindən hazırlanması və istehsalı ilə yanaşı, universitetlər və oxşar tədqiqat institutları tərəfindən təhsil və tədqiqat üçün hazırlanmış proqram təminatları da mövcuddur. Dünyada CİS bazarının əhəmiyyətli bir hissəsi proqram təminatı hazırlayan şirkətlərin əlindədir. Bu baxımdan, CİS bu gün demək olar ki, bu tip proqram təminatı ilə eyniləşdirilir. Ən populyar GIS proqramı olaraq, ArcGIS, SuperMap,Arc/Info, Intergraph, MapInfo, SmallWorld, Genesis, Idrisi, Grass və s. verilə bilər.

Verilənlər (Data)

CİS-in ən mühüm komponentlərindən biri “verilənlər”dir. Qrafik strukturda coğrafi məlumatlar və təsviri atribut və ya cədvəl məlumatları lazımi mənbələrdən, eləcə də bazarda mövcud olan hazır məlumatlardan toplana bilər. CİS məkan məlumatlarını digər məlumat mənbələri ilə birləşdirə bilər. Mütəxəssislər tərəfindən verilənlər CİS-in əsas elementi kimi qəbul edilsə də, əldə edilməsi ən çətin komponent kimi də nəzərə alınır. Məlumat mənbələrinin səpələnməsi, çoxluğu bu məlumatların toplanması üçün böyük vaxt və xərc tələb edir.

İnsanlar

CİS texnologiyası insanlar olmadan məhdud olardı. Çünki insanlar lazımi sistemləri idarə edir və real dünya problemlərini həyata keçirmək üçün inkişaf planları hazırlayır. CİS istifadəçiləri sistemləri layihələndirən və onlara xidmət göstərən ekspert texniklərdən tutmuş, gündəlik işlərində performanslarını yaxşılaşdırmaq üçün bu sistemlərdən istifadə edənlərə qədər müxtəlifdir.

Metodlar

Uğurlu CİS yaxşı işlənmiş planlara və biznes qaydalarına uyğun fəaliyyət göstərir. Bu cür funksiyalar hər bir quruma xas olan modellər və tətbiqlər şəklindədir. CİS-in qurumlar daxilində bölmələr və ya qurumlar arasında səmərəli məkan məlumat axını təmin etməsi üçün lazımi qaydalar, yəni üsullar hazırlanmalı və tətbiq edilməlidir. İstifadəçi tələbinə uyğun olaraq məkana əsaslanan məlumatların istehsalı və təqdimatı müəyyən standartlar, yəni qaydalar çərçivəsində həyata keçirilir.

Coğrafi informasiya sistemləri günümüzdə bir çox ölkələrdə müxtəlif sahələrdə geniş istifadə edilir. CİS texnologiyaları elmi-tədqiqat, resursların idarə edilməsi, alt strukturlar (təbii qaz, elektrik, su), arxeologiya, ekoloji təsir qiymətləndirməsi, landşaft memarlığı, şəhər planlaşdırma, kriminologiya, coğrafi tarix, marketinq, logistika, mədən xəritəçəkmə, kartoqrafiya, kənd təsərrüfatı, əkinçilik sahələrinin təsbiti və ümumi məhsulun hesablanması, hərbi məqsədlər, hava, dəniz və quru nəqliyyatına nəzarət, vasitə təqib sistemləri, meteorologiya hesablanması, kənd təsərrüfat sahələrinin müəyyənləşdirilməsi, axtarış və xilasetmə və digər məqsədlər üçün istifadə oluna bilər. CİS istənilən məkanla bağlı məlumatların daxil edilməsi, toplanması, məlumat təhlükəsizliyi, məlumatların işlənməsi, analizini və məlumatların xaric edilməsini həyata keçirən kartoqrafik təqdimatı və yayılmasını təmin edən mükəmməl bir informasiya sistemidir. CİS-in çoxmiqyaslı qərar vermə analizindən istifadə edərək, müxtəlif analizlər aparmaq, maddi və vaxt itkisini azlatmaq mümkündür. Daha ümumi mənada CİS analizlər etmə imkanı təqdim edən və bu analiz nəticələrinə görə doğru qərarlar verməyi asanlaşdıran bir sistemdir.

CİS-in quruluşunu məlumat qatlarının üst-üstə ardıcıl yığılması kimi təsvir etmək olar. Hər bir təbəqədəki (lay) məlumatlar əraziyə dair xəritə və rəqəm göstəriciləri formasında ola bilər.

Təhlil zamanı bu təbəqələrdə olan məlumatlar müxtəlif variantlarda istifadə olunur.

CİS istənilən coğrafi hadisəni - hava proqnozunu, ətraf mühitdə baş verən dəyişiklikləri, litosfer tavalarının hərəkətini və s.-ni təhlil etməyə və onlan modelləşdirməyə imkan verir. O, müxtəlif mənbələrdən alınan coğrafi informasiyaları bir-biri ilə əlaqələndirməklə problemin həllinə yardım edir

CİS kartoqrafiyada yeni istiqamətin - operativ kartoqrafiyanın yaranmasına təkan verib. Operativ kartoqrafiya ərazinin real vəziyyətinin qısa müddətdə xəritələşdirilməsidir.

Xəritələşdirmə zamanı bazaya daxil edilən məlumatlar dərhal təhlil olunur, nəticədə alınan xəritələr təhlükəli proseslərin (meşə yanğınları, təbii fəlakət hadisələri, atom-elektrik stansiyasında baş verə bilən qəza nəticəsində yayılan radiasiya və s.) inkişafını izləməyə, onların arealını proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bu isə əhalini və əlaqədar təşkilatları vaxtında məlumatlandırmağa və müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinə şərait yaradır.

Aygün Qurbanova

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1)XI sinif dərsliyi

2)gisacamedy.az                 

img
Aygün Qurbanova
(050) 768 97 12

Coğrafiyadan 7 illik təcrübə. Abituriyent hazırlığı, Olimpiada hazırlığı, Miq və sertifikasiya hazırlığı

Saytı bəyənirsiniz?